Türk Kültürü, Uygur Atasözleri ve Deyimleri Üzerine Jetonya Serbest Kürsü Yazısı

   “Uygurlar” deyince akla hemen lisede öğrendiğimiz klasik cümle geliyor: Yerleşik yaşama geçen ilk Türk devleti. Doğru mudur? Tabii ki doğrudur ancak biz bu kadar kısa kesmeyelim, yanına birkaç şey daha ekleyelim: örgün eğitime ilk geçen, Türk bankacılığının ve vakıflarının ilk örneklerini oluşturan devlettir aynı zamanda. Bu kadar da değil, yerleşik hayatla birlikte tarım alanında da çığır açmışlardır. Kurdukları sulama kanallarıyla çeşit çeşit bitkiler ve meyveler yetiştirmişler, sonraları bunlar dünyaya yayılmaya başlamış. (Buraya küçük bir not: Türklerin tarımda tanıştığı ilk bitkilerin darı ve yonca olduğu söylenir.) Kendimi; bir değil, iki değil.. tam beş kavanoz balı sadece 100 liraya satmaya çalışan adam gibi hissettim :D Ama Uygurlar ile ilgili söylenecekler bu kadarla da sınırlı değil: Türk tiyatrosunun temellerini atan, minyatür sanatının ilk örneklerinin görüldüğü devlet de Uygurlardır.

   Yerleşik hayata geçtikleri için haliyle ilk Türk şehirlerini kurduklarını da söyleyebiliriz. E tabii bir de ibadet için bir yer olması gerekiyor değil mi? İbadet yerlerini merkezi yerlere yaptılar ve sonraları bu durum İslamiyetle birlikte devam etti. Bu da Osmanlı’da alışık olduğumuz; merkezde ibadethane, çevresinde ise yaşam alanı olarak kurulan yapılara, yani külliyelere ne çok benziyor değil mi? Yani diyebiliriz ki Uygurların yerleşik hayata geçmesi Osmanlı şehirleşmesini bile etkilemiştir. Velhasılıkelam, Uygurların yerleşik yaşama geçmesi durumu, bir cümleden çok daha fazlasıdır.

Not: Uygurlar yerleşik yaşamla birlikte devletleşme dahil birçok konuda gelişme göstermiştir. Hatta ilerleyen yıllarda Moğolların ülkesinde üst seviye memurluklar ve yöneticiliklerde sıklıkla görev almışlardır. Bundan sebepledir ki Moğollar, Uygurlar için "Bizim Hocamız" der. 

>>>

   Neredeyse tüm dünyaya yayılmalarına rağmen bugün Türkler ile ilgili bilgiler bulunabiliyor. Sürekli yer değiştirmemiz, devlet kurmamız belki izimizi bulmayı ve parçaları birleştirmeyi zorlaştırıyor ama tarihe gömülmüş bir hayalet de olabilirdik bugün. 

  Kültürün en etkin maddesi dildir ve topluluklar yönetildiği dilin kültürüne yakınlaşır. Neyse ki etkilediklerimiz ve etkilendiklerimizle birlikte kültürümüz dünyaya öyle yerleşmiş ki, silinmesi epey güç. Yani İlber Hoca’nın da dediği gibi “Türkler olmadan dünya tarihi yazılamaz.” 

>>>

   Bugün bile hiç yadırgamadan söylediğimiz veya yaptığımız pek çok şey bize bin yıl öncesinden mirastır. Birazdan okuyacağınız cümlelerdeki anlamlarımız yüzyıllar önce benzer cümlelerle atalarımız tarafından da hissedildi. Her ne kadar bugün gelişmiş şehirlerde otursak da yaşama bakışımız, ahlak mitimiz ve hayatımızla ilgili daha nice şey bin yıl öncesinden izler taşıyor. Bu sizin de tüylerinizi ürpertmiyor mu?

   Kültürlere dönem dönem yenilikler dahil olabilir, insanların böylesine etkileşim içinde olduğu bir dünyada bu kaçınılmazdır. Ancak bir milleti tarihten silmek istiyorsanız o toplumun kültürüne operasyon düzenlersiniz. Yani :  Bowlinge gitmeyin, hamburger-pizza yemeyin demiyorum ama köfte ekmeği, döneri, gözlemeyi de unutmayın. :D  Futbol oynayın ama bu oyunun benzerini bir hayvan postuyla atalarımızın oynadığını ve adının “tepük” olduğunu bilin. Gitar çalın ama “kopuz”u da bilin. 

   Kısacası bin yıl önceki insanlara, zannettiğimiz kadar uzak değiliz…

Uygur Atasözü ve Deyimleri

   Uygurlar özelinde, genel olarak Türklerden bahsediyoruz, diyebilirim. Çünkü Türklerin kurduğu devletler bir anda denizden fırlamadı veya gökten düşmedi; Türk veya değil, başka insanlarla sürekli etkileşim içindeydiler. Büyük kısmı Türk geleneklerine göre şekillenmiş bu atasözü ve deyimlerden bazıları aynen bazıları ise çok benzer şekillerde günümüze ulaşmıştır. (Ayağını yorganına göre uzat, Gözden uzak olan gönülden de uzak olur vb.) Bu sözler bize; bu dili kullananların sosyal yaşantısı, ahlak kuralları, kültürleri, coğrafyası, inanışı, düşünce sistemleri hakkında çok değerli bilgiler veriyor.

   Şimdi Uygur Türklerinin atasözleri ve deyimlerinden birkaç örnek verelim. Eminim bir yerden aşina olduklarınız, ilk defa duyduklarınız, anlamadıklarınız, şaşırdıklarınız ve "doğru yaa" şeklinde tepkiler verdiğiniz cümleler olacaktır. :) 

Kadın-Erkek üzerine  :)

Parasız erkek kadına cin gibi görünür. (Pulsiz er hotunğa cin körüner)

İyi kadın kocası için devlettir. (Yahşi hotun, erge dövlet)

Kötü huylu kadının koynunda yatacağına, güzel huylu kadının ayağında öl. (Yaman hotunning koynida yatkiçe, yahşi hotunning ayiğida öl)

Kaplanın arkasından gidersen git ama kadının arkasından gitme. (Yolvasning arkisidin jürseng jür, hotunning arkisidin jürme. )

Kadın boyun, erkek ise baştır. (Hotun boyun, er baş.)

Evde kadın olmasa fırtına kopar. (Öyde hotun bolmisa, baran çikar.)

Sosyal yaşam ile ilgili dikkatimi çeken atasözü ve deyimler:

Kulak gözden önce aşık olur. (Kulak közdin aval aşik bolar.)

Pancardan et olmaz, eski düşman dost olmaz. (Kizilça göş bolmas, düşmen dost bolmas)

Bir insanı tanıyabilmek için bir çuval tuzu yiyecek zaman gerek. (Bir ademni çüşiniş üçün, bir tağa tuzni bile yeyiş kerek)

Civciv yumurtadan çıktıktan sonra her şeyi unutur. (Tohu kondakka çikkanda hemmini untuptu)

Beş yaşındaki misafirdense, beş atlı misafir daha iyidir. (Beş yaşlik mehmandin beş atlik mehman yahşi.) 

Garipliğin bir günü bir yıla bedeldir. (Geriplikning bir küni bir jil.)

Gökyüzü erkek, yeryüzü dişi. (Asman erkek yer çişi)

İlkbaharda misafir geleceğine eve hırsız girse daha iyi. (Etiyazda mehman kelğiçe öyge oğri kelgini yahşi)

Ayak atılmadan baş yürümez. (Ayak atlimisa baş jügrimeydu.)

Yaz yetimin babasıdır. (Yaz citimning atisi.)

Yalancı olursan unutkan olma. (Yalğançi bolsang, untuğak bolma)

Anası üvey olanın babası da üvey olur. (Anisi ögey bolsa, atisimu ögey )

Anası tarafından tekmelenen buzağının canı acımaz. (Anisi tepken mozayning ceni ağrimas)

Vatanseverlik-Birliktelik üzerine:

İnsan doğduğu; köpek doyduğu yere bağlıdır. (Erni tuğulğan yerge tartidu, iştni toyğan yerge.)

Babanın çocuğu olacağına ülkenin çocuğu ol.(Atangning balisi bolğiçe, elning balisi bol)

Yemeğe geç kalırsan kal ama göçmeye geç kalma. (Astin kalsang kal, köçtin kalma)

Yardımlaşma ve Çalışkanlık üzerine:

Yumurtlayan tavuk, çalışmayan adamdan daha iyidir. (İşlimigen erdin tuhum tukkan tohu yahşı)

Toplu olarak yapılan iş düğün gibidir. (Köp bilen körgen toy.)

Tembellik yoksulluğun eşiğidir. (Horunluk yoksuzçilikning işigği.)

Komşun kör ise sen de biraz gözünü kıs. (Hoşnang karğu bolsa, közüngni kıs)

Bir gün önce ekersen, bir hafta önce toplarsın. (Bir kün burun terseng, hepte burun oruysen)

Toprak doymadan ülke doymaz. (Yer toymiğiçe el toymas)

Not: Atasözleri Cengiz Alyılmaz'ın "Uygur Atasözlerinden Seçmeler" adlı kitabından alıntılanmıştır.

Bu Yazımı Sosyal Medya Hesaplarınızda Paylaşın